Hoài niệm xe đò
Xe đò lỡ Sài Gòn – Hốc Môn năm 1969 – Nguồn: Saigonoldphoto
Xe không chạy trên sông sao gọi xe đò? Có lần tôi hỏi nhà văn Sơn Nam khi gặp ông ở quán cà phê vỉa hè trước Nhà Văn hóa quận Gò Vấp cách nay hai mươi năm. Trong chiếc áo sơ mi cụt tay, khuôn mặt ốm nhăn nheo màu bánh ít, mắt đăm chiêu sau cặp kiếng dày, ông thủng thỉnh trả lời theo kiến giải của mình. Đồng bằng Nam bộ sông nước chằng chịt, ngày xưa phương tiện đi lại chủ yếu bằng đò ghe, cho đến thập niên ba mươi, người Pháp thành lập vài hãng xe chở khách đi miền Tây. Thời ấy đường bộ chưa phát triển, xe đến bến khách phải chuyển tiếp bằng đò ghe nên người ta gọi là xe đò cho tiện.
Nghe vậy thôi, sau này tôi tìm hiểu thêm chút ít, biết rằng người Bắc gọi xe đò là xe khách hoặc xe ca, còn người Trung lại gọi xe đò giống như người Nam. Một số người giải thích vì hầu hết các chủ nhà xe đi miền Trung là người Sài Gòn nên “xe đò” trở thành phương ngữ chung cho tiện. Và rồi câu chuyện sôi nổi hơn khi nhà văn nhắc tới kỷ niệm thời học sinh trung học từng đi xe đò từ Rạch Giá về Cần Thơ mà ông có nhắc lại trong tập “Hồi ký Sơn Nam”: “…Tiền xe từ Rạch Giá đến Cần Thơ là một đồng hai (120km) nhưng nhỏ tuổi như tôi chỉ tốn có 6 cắc. Tôi lên xe ngồi để người phụ xế sắp đặt chỗ ngồi cho gọn, khép nép, chung quanh xe là nhiều người rao hàng để hành khách ăn buổi sáng vì buổi trưa mới đến bến Cần Thơ. Tôi còn nhỏ, ba tôi cho riêng tôi 2 cắc, rất tủi thân vì trong khi ấy gia đình khá giả dám trả 1 đồng hai (hai chỗ dành cho trẻ con rộng rãi hơn) lại dành cho con một cái bánh bao to để ăn dọc đường. Xe khách bóp kèn inh ỏi, chạy vòng quanh để tìm kiếm khách…”.
Xe đò dài Thuận Hiệp đi Sài Gòn – Cà Mau – Ảnh: Douglas Pike
Nhưng điều thú vị nhất là ông kể hồi thời kỳ đầu xe đò do người Pháp làm chủ toàn là loại xe nhỏ chở khách chừng hơn hai mươi người. Nhưng chỉ một thập niên sau, người Việt mình giàu có tham gia mở công ty lập hãng, nhập cảng máy, khung gầm từ châu Âu châu Mỹ, đóng thùng thành xe đò loại lớn chở hơn năm chục hành khách, cạnh tranh ác liệt trong giai đoạn đường bộ được mở rộng và phát triển ở các tỉnh miền Tây và Ðông Nam Bộ. Giao thông kết nối khắp nơi, nhu cầu đi lại của người dân càng nhiều, tạo thành thời vàng son của xe đò. Chiến tranh Ðông Dương nổ ra, Nhật vào chiếm miền Nam, xăng dầu khan hiếm, bị giám sát chặt chẽ, ngành xe đò suy giảm, một số hãng xe hoạt động cầm chừng và phải thay đổi nhiên liệu cho xe hoạt động. Sơn Nam kể: “Xe ô tô chở khách phải dùng “ga”, hiểu là than củi tràm, bỏ vào cái thùng tròn đặt bên hông xe phía sau. Trước khi cho xe nổ máy thì quạt cho than tràm cháy, hơi ga ấy bị đốt, gây sức ép cho máy xe chạy, gọi “Autogène”, theo mô hình của Kỹ sư Thịnh Hưng Ngẫu chế tạo ở Sài Gòn”.
Xe đò Sài Gòn – Tây Ninh năm 1965 – Ảnh: John Hansen
Xe đò Sài Gòn – Tây Ninh năm 1965 – Ảnh: John Hansen
Xe đò Sài Gòn đến Vĩnh Long năm 1970 đường sá còn trải đá – Ảnh: Frank Effenberger
Hình ảnh chiếc xe đò nhỏ chạy bằng than đốt trong cái thùng phía sau xe được lặp lại từ năm 1975 đến 1985, chắc người Sài Gòn tuổi trung niên trở lên đều biết rõ. Tôi từng đi loại xe sử dụng nhiên liệu này, mỗi lần chui vào cửa xe phía sau là đều phải cẩn thận với cái thùng than cháy nóng được treo dính ở đuôi xe. Thường thì người ta chỉ cải tiến xe đò lỡ – tức là loại xe Renault cũ xì từ giữa thập niên 50. Tuy giới lái xe gọi đó là xe đò hỏa tiễn nhưng nó chạy chậm hơn xe chạy xăng hoặc dầu. Có lúc xe chạy ì à ì ạch khi than cháy không hết, lơ xe phải dùng thanh sắt mở lò đốt cời than. Hoặc thỉnh thoảng gặp đường vồng xóc, than văng ra khỏi cửa thông không khí, rớt xuống đường cháy đỏ rực. Vô phúc cho chiếc xe đạp nào chạy phía sau tránh không kịp, cán phải cháy lốp xe. Xe đò hỏa tiễn chạy những đường ngắn như Sài Gòn – Long Khánh, Chợ Lớn – Cần Giuộc – Gò Công, Sài Gòn – Long An, còn xe đò dài vẫn chạy bằng xăng dầu, nhưng không còn nhiều như trước. Trên mui phía đầu xe thường có thùng phuy nước dùng để làm nguội máy, kế tiếp là nơi chở hàng hóa, xe gắn máy, xe đạp cho khách buôn chuyến và khách đi tỉnh xa.
Xe đò Sài Gòn – Tây Ninh năm 1965 – Ảnh: John Hansen
Tôi còn nhớ mãi lần đầu được đi xe lô về quê bên ngoại ở Càn Long, Trà Vinh. Năm đó tôi chín tuổi, đi cùng với người anh bà con. Xe lô có bãi xe ở Bến Bạch Ðằng và Bến Chương Dương. Bãi xe lô hay nhiều bãi bến xe đò khác khắp nơi trong thành phố Sài Gòn-Chợ Lớn đều nằm hai dãy dọc theo đường phố. Phòng vé là một cái quầy hay cái bàn gắn tấm biển to đề tên từng hãng xe, chạy lộ trình nào. Riêng xe lô không cần bán vé, khách đến bãi xe còn chỗ trống cứ lên, đủ người thì bác tài chạy. Loại xe này gọi đúng tên là “Location”, sơn màu đen, kiểu xe ô tô chở chừng bảy tám người nhưng bác tài cố nhét thêm hành khách. Xe lô chạy nhanh hơn xe đò vì không bắt khách dọc đường, không lên xuống hàng hóa cồng kềnh, lại có khi qua cầu tạm không cần bắt hành khách xuống cuốc bộ. Ðể gió lùa vào cho hỉ hả đám hành khách ngồi chật cứng như nêm, lại thêm giỏ xách túi bị, va li lỉnh kỉnh, bác tài mở cửa sau bung lên cột chặt lại, người ngồi phía sau ngó ra phố phường. Xe chạy ra khỏi Phú Lâm, nhìn cảnh đồng lúa xanh tươi hai bên đường, lòng cảm thấy phơi phới mặc dầu lâu lâu tôi phải nhấc mông trở cẳng vì bị ngồi bó gối.
Xe đò nhỏ chạy bằng than sau năm 1975 – Nguồn: Anhxuavn
Xe đò nhỏ chạy bằng than sau năm 1975 – Nguồn: Anhxuavn
Xe đò nhỏ chạy bằng than sau năm 1975 – Nguồn: Anhxuavn
Nói là đi xe lô thì hành khách không cần xuống bộ qua cầu tạm, chứ lần đó tôi vẫn phải xuống cuốc bộ như bao chuyến xe đò khác. Tôi mới ca cẩm, xe lô cái nỗi gì, có mà “lô ca chân” theo lời hát của một tuồng cải lương trên truyền hình. Sau năm 1968, cuộc chiến ngày càng ác liệt, cầu đường nhiều nơi bị “mấy ổng” gài mìn phá hủy, có nơi phải dựng cầu tạm, đầu cầu có đặt trạm kiểm soát của quân cảnh hay cảnh sát. Ðường về Trà Vinh chỉ hơn 160 cây số mà qua mấy chục cây cầu, lại phải chờ phà Mỹ Thuận. Ði xe lô cho được nhanh mà về đến nơi phải mất năm sáu tiếng đồng hồ, huống hồ chi hành khách đi miệt Hậu Giang, Cà Mau xuống ở bến xe còn phải đón đò về nhà ở vùng U Minh, Miệt Thứ mất cả ngày đường. Chỉ có xe thư tức là xe đò làm nhiệm vụ giao nhận thư từ bưu phẩm chuyển cho bưu điện tỉnh mới được ưu tiên, không phải lụy phà hay bị cảnh sát xét hỏi. Bây giờ xe đò tiến bộ hơn nhiều, xe có máy lạnh, ghế nằm thoải mái cho khách đường xa, duy chỉ không có phòng vệ sinh trong xe, lại còn tặng thêm nước uống, khăn ướt lau mặt. Xe chạy nhanh nhờ có cầu qua hai con sông Tiền và sông Hậu, tôi ngồi xe Mai Linh chạy một lèo về tới chợ Cà Mau chỉ mất sáu tiếng đồng hồ. Nếu không kể đến loại xe dù bắt khách dọc đường, thì xe đò là phương tiện đi đường xa tương đối rẻ tiền.
Bến xe đò Petrus Ký năm 1950 – Nguồn: AnhxuaVN
Trước năm 1975, Xa cảng miền Tây là bến tập trung các xe đò về các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long, bên cạnh đó lại có bến xe Chợ Lớn đi về Cần Giuộc, Gò Công, Lý Nhơn, về sau bến xe này gộp lại với Xa cảng miền Tây mở rộng thành Bến xe miền Tây nằm trên đường Kinh Dương Vương quận Bình Tân. Còn bến Miền Ðông dành cho xe đi các tỉnh miền Trung và phía Bắc trên đường Petrus Ký trước kia thì gộp lại với hai bến xe nhỏ là Nguyễn Cư Trinh đi lộ trình cao nguyên và Nguyễn Thái Học đi Long Hải – Vũng Tàu – Phan Thiết, rồi sau đó vài năm chuyển về bến xe Văn Thánh, và cuối cùng yên vị tại Bến xe miền Ðông trên đường Ðinh Bộ Lĩnh hiện nay. Nhưng nghe đâu hai bến xe này sẽ phải dời ra xã Tân Túc huyện Bình Chánh và Suối Tiên Q. 9 để có diện tích rộng hơn, đáp ứng được cho nhu cầu ngày càng tăng. Sẽ thiếu sót nếu không nhắc đến Bến xe An Sương, bến này đúng ra có xe đi Tây Ninh – Bình Phước – Bù Ðăng, Bù Ðốp vùng Tây Trường Sơn, nhưng cũng có xe đi vài tỉnh thành của cả ba miền, do hai bến xe miền Ðông và miền Tây nhỏ hẹp.
Bến xe đò trên đường Nguyễn Cư Trinh trước 1975- Nguồn: AnhxuavnBến xe đò trên đường Nguyễn Cư Trinh trước 1975- Nguồn: Anhxuavn
Ai cũng có kỷ niệm lần đầu đi xe đò. Mỗi chuyến xe chuyên chở nỗi niềm hoài niệm. Có người nhớ chuyện tiền vé như nhà văn Sơn Nam. Có người lòng phơi phới nhìn thấy phong cảnh đồng lúa xanh tươi chạy dài bên quốc lộ như tôi. Cũng có người nhớ mùi mồ hôi, mùi xăng dầu giữa nắng gió miền Trung. Nhớ bến bãi ồn ào í ới ngày xưa. Và cũng có người tuổi đời chồng chất, nhớ cảnh xuống xe qua cầu xe lửa Bến Lức, Tân An thuở xa lắc xa lơ.
WWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWWW
From: than.phong.vic@gmail.com
Date: Tue, 28 Jun 2016 10:14:39 +1000
Subject: Fwd: Fw: Fwd: NƯỚC MẮM.
To:
NƯỚC MẮM.Ngàn năm thương hoài ... nước mém mà thôi !!!Quê hương tui, chả phải là chùm khế ngọt đâu, mà là mùi nước mém, thiệt mà !!!Tiểu bang Florida của Mẽo có cá cơm, cá linh, cá đối, cá nục ... tư rói ê hề tùm lum tà la tá lả, Việt ta nào mà tiên phuông mở đường máu làm xưởng sản xức nước mém MA DZÊ IN U-ẾCH-A thương hiệu: 8 con cá, 9 cô gái, 10 con còng gió .... thì có cơ hốt bạc hơn cả tỷ phú ĐÔ-NAN TRĂM, cũng có thể xức cảng ngược về xứ MA DZÊ IN VIETNAM luôn cơ !!!Nếu tất cả thế giới này đều toàn là dầu thơm hay nước hoa để "xức", thì Quý Bà Bà mình sẽ liều mạng vì chai ... nước mém để "húp" cho mà xem !!! (Tiếng Mít khó ghê: không uống mà phải "húp" mới trúng !!!)
NƯỚC MẮM NỖI LO CỦA MỌI GIA ĐÌNH VIỆT TA.Lê Hoàng Phương.Thời nay có hóa chất mùi cà-phê, mùi cam, mùi xoài...thì cũng có mùi...cá. Mùi và màu, cộng với nước, muối là có...nước mắm !. Cái tội là người Việt Nam ta bỏ nước ra đi được, nhưng không thể bỏ được món nước mắm quốc hồn quốc túy ! "Ngàn năm thương hoài nước mắm dù hôi !!!". Ông cứ ăn thoải mái đi, chết tôi...đền !.’’ (Chết từ từ, chứ có chết lăn quay ra tại chỗ đâu mà đền ? Mà có biết cái con khỉ khô gì mà bảo rằng ăn không ngủm củ tỏi ? )Câu nói này nghe quen quen, y như câu nói của Bí thư CS Quảng Nam-Ðà Nẵng nhẻ !oOoTừ ngày 6 tháng 4 năm nay, tại xứ Việt, ngư dân đã phát hiện cá chết bị dạt vào bờ tại vùng biển Kỳ Anh, Hà Tĩnh, và những ngày sau tiếp diễn tại Tỉnh Quảng Bình, sau đó liên tục lan vào vùng biển các Tỉnh Quảng Trị, Huế nữa .
Theo một Chuyên gia về độc tố nói với BBC Tiếng Việt: ‘’Những loại có thể làm cho cá, thủy sản ven biển chết nhanh, và nhiều như vậy, chỉ có thể là chất độc và cực độc. Cá chết là một hiện tượng ‘’hy hữu’’, và nguyên nhân có thể vì ‘’chất cực độc’’, nếu người ăn phải cá chết cũng sẽ bị nhiễm độc luôn !’’.Rồi cá voi cũng bị chết dạt vào bờ!Sau khi có nguồn tin cá chết hàng loạt ven biển, nhiều xe đông lạnh đã kéo đến thu mua cá chết mà người dân vớt được ven bờ. Người ta nghi ngờ, các xe đông lạnh đi thu mua cá chết về để làm nước mắm đấy !.Sợ ăn phải nước mắm thấm chất độc vì cá chết, hiện nay trong nước, mọi gia đình đã bắt đầu mua nước mắm về tích trữ để ăn dần, thậm chí còn tích trữ cả muối vì sợ nước biển nhiễm độc nữa !.
Cơn sốt nước mắm lan đến hải ngoại.Bữa ăn của những gia đình Việt Nam không thể thiếu món nước mắm sống, nước mắm pha, chưa nói đến việc kho cá, nấu canh, do đó trong cái xe đi chợ của quý bà nội trợ, ít nhất cũng có vài ba chai nước mắm đủ loại.
Cá chết ở miền Trung Việt Nam.Trước khi nói đến chuyện nước mắm ở Mỹ, chúng tôi đã gọi điện thoại đi Canada và Úc. Một người bạn ở Melbourne, Úc Châu, nơi có khoảng 60.000 người Việt biết ăn nước mắm, đã ngạc nhiên vì câu hỏi của tôi: ‘’Không nghe mấy bà nói chuyện gì về việc tích trữ nước mắm vì vụ cá chết ư !’’Câu trả lời của một ký giả Thời Báo, Toronto, Canada là: ‘’Làm gì có chuyện thiên hạ đổ xô đi mua nước mắm ở đây. Bộ bên Mỹ có vậy sao ?’’Quả là ở Mỹ có chuyện người ta đua nhau đi mua nước mắm!Nói đến người Việt ở hải ngoại, chúng ta phải nhắc đến California, và thói quen của người Việt trong nước không khỏi không ảnh hưởng đến dân Việt ở đây, tiêu biểu nhất là người Việt ở Quận Cam, CA, một Quận đông người Việt nhất ở Mỹ.
Đàn ông cũng quan tâm chuyện nước mắm tuốt !!!Người điều hành chợ Green Farm trên đường Magnolia, cho chúng tôi biết, việc thiên hạ ùn ùn đi mua nước mắm, vì sợ nay mai nước mắm độc, làm từ cá chết là có thật. Nhưng việc đó xảy ra trong tháng 5, bây giờ khách hàng đã tích trữ đủ ở nhà rồi, nên gian hàng nước mắm trở lại bình thường thậm chí là ế nữa.Nhưng trái lại, đối với chị Trần Thị Thu, cư dân Thành Phố Wesminster, mà chúng tôi gặp tại Chợ ABC thì cho biết: lần nào đi chợ, chị cũng mang về vài chai nước mắm. Chị muốn giữ một ít chai nước mắm phòng xa, nhưng mua cả thùng thì nặng, nên chỉ mỗi lần ‘’tha’’ một ít, bây giờ ở nhà cũng có vài chục chai đầy nhà rồi !.Trong chiếc xe đi chợ của một phụ nữ khác, không muốn nói tên, trước khi đi một vòng mua các thứ khác, cô ghé hàng nước mắm đầu tiên, mua trước ba chai cho khỏi quên. Cô nói, gia đình cô ăn nước mắm không nhiều, nhưng mỗi lần đi chợ cô mua dư ra, sau này lỡ có gì, còn có nước mắm để dành sẵn mà dùng !.Bà Nguyễn Lộc, ở Thành Phố Fountain Valley, sau khi chọn lựa nhãn hiệu và giá cả, bà đã mua nguyên một thùng 12 chai chất lên xe. Bà cho biết: nghe người ta đồn đãi rồi đây, nước mắm sản xuất từ Việt Nam, Thái Lan có nhiễm độc, bà không quan tâm, nhưng nghe người ta nói mãi, đây là lần đầu tiên bà mua nguyên thùng. Làm nội trợ, thì phải lo chuyện ăn uống cho cả nhà, thôi thì người ta sao, mình vậy mờ !Một ông cụ khác vừa đẩy xe ra khỏi cửa chợ, qua câu chuyện biết ông là cựu quân nhân, với một thùng nước mắm và một thùng bia trong xe, đã trả lời với phóng viên:‘’Tôi không tin chuyện cá chết mà người ta đem làm nước mắm. Vả lại cá chết ở miền Trung, còn Phan Thiết, Cà Mau, Phú Quốc, Thái Lan...nổi tiếng là những nơi sản xuất nước mắm nổi tiếng, đâu có nghe ai nói cá chết đâu !’’‘’Vậy sao ông lại mua nước mắm nhiều vậy!’’‘’Người ta thường nghe lời đồn đãi mà không suy nghĩ, đổ xô đi tích trữ nước mắm, làm lợi cho bọn con buôn. Bà xã tôi nghe đồn rồi đây không có nước mắm, nước mắm lên giá, thì tôi cũng mua cho bả vui lòng vậy mà! Thùng nước mắm là của bả, còn thùng Heineken là của tui ! Khi nào Heineken lên giá, tui mới lo na !’’
Cá chết, nước mắm lên giá.Vào thời điểm hạ tuần tháng 5.2016, ở Bolsa rất nhiều chợ treo bảng ‘’Hết Nước Mắm!’’
Gian hàng nước mắm được quý bà ‘’chiếu cố’’ trước nhất !.Không biết chiêu này là thật hay giả, nhưng nghe tin đồn đãi, tuần sau, người ta lại ùn ùn đi mua...nước mắm! Nhưng nước mắm đã lên giá.Cá chết ở xa nửa vòng trái đất, mà tại Mỹ nước mắm lại lên giá!Trong khi đi tìm hiểu chuyện nước mắm tại một ngôi chợ tương đối đắt khách trên đường Magnolia, cô Manager đã từ chối trả lời những câu hỏi của chúng tôi. Cô cho rằng nếu nói chuyện nước mắm, sẽ đụng chạm đến những người bán sỉ (wholesale). Như vậy chủ chợ và những người bán sỉ cùng có quyền lợi, phải bảo vệ cho nhau, và chuyện nước mắm tăng giá là có thật, tuy không nhiều.Chai nước mắm ‘’Việt Hương Ba Con Cua’’ phổ thông nhất, ngày thường có khi sale chỉ $3.49. có ngày lên đến $3.99. Ngày 4 tháng 5, tại Chợ TP. trên đường Brookhurt, một chai ‘’Ba Con Cua’’ đã được bán ra với giá $5.99. Sau khi bị khách hàng khiếu nại, chợ này đã hạ giá xuống $3.99, nhưng hạn chế, mỗi khách hàng chỉ mua được hai chai. Ðiều đó chứng tỏ nước mắm là món hàng được nhiều người mua, mà muốn mua số lượng lớn cơ !.Loại nước mắm Red Boat, được quảng cáo cho rằng do một Kỹ sư người Việt ở Mỹ bỏ job lương cao ở Mỹ đã về Phú Quốc làm nước mắm nhỉ, một chai nhỏ 525ml, từ $3.99 hôm nay thấy ghi giá là $6.99, đắt nhất trong các loại nước mắm. Tháng trước có chợ bán tới $7.59, đúng là giá ‘’cắt cổ !.’’
Sự thật ra sao ?Ðể kết luận chuyện nước mắm, tôi xin mượn lời của ông cụ cựu quân nhân mà tôi đã được gặp ở khu chợ Mom: ‘’...cá chết ở miền Trung, còn Phan Thiết, Cà Mau, Phú Quốc, Thái Lan...nổi tiếng là những nơi sản xuất nước mắm nổi tiếng, đâu có nghe ai nói cá chết!’’
Chọn nhãn hiệu và giá cả.Một ông chủ chợ ở Bolsa có quen biết, đã nói thẳng với tôi:‘’Thời này, làm gì có chuyện nước mắm (làm từ) cá mà lo. Có hãng đi mua nước mắm nhĩ về, cứ tỷ lệ, pha thành 5 hay 7 lít, pha bột ngọt, đường và màu cho vào là có một nhãn hiệu mới!Thời nay có hóa chất mùi cà-phê, mùi cam, mùi xoài...thì cũng có mùi...cá. Mùi và màu, cộng với nước, muối là có...nước mắm. Cái tội là người Việt Nam bỏ nước ra đi được, nhưng không thể bỏ được món nước mắm! Ông cứ ăn thoải mái đi, chết tôi...đền.’’Câu nói này nghe quen quen, y như câu nói của bí thư CS Quảng Nam- Ðà Nẵng!
QUÊ HƯƠNG LÀ...MÙI NƯỚC MẮM.Huy PhươngCá chết trong nước, ngoài nước Quý Bà nội trợ đổ xô đi mua nước mắm !.Chúng ta đi mang theo quê hương nhưng nhiều khi quên mang theo nước mắm. Ở đâu cũng có gạo, thịt, cá, tôm, rau cải, bột, đường, nhưng không phải ở đâu cũng tìm ra nước mắm. Những người di tản đến Orange County, California, năm 1975 đi Los Angeles, kiếm được chai nước mắm đem về, mừng rơn. Bây giờ, Cộng Đồng Người Việt ở hải ngoại đã đông vui, không khó để có được chai nước mắm, có khi còn mắm nêm, mắm lóc, mắm ba khía...chẳng khác chi ở một ngôi chợ làng.
(Hình minh họa: Hoang Dinh Nam/AFP/Getty Images)Chén nước mắm dùng trong mâm cơm được coi là nét đặc biệt trong chuyện ăn uống của người Việt Nam ta. Miền Bắc và miền Trung thường dùng nước mắm nguyên chất với các loại ớt, nhưng vào miền Nam thì người ta dùng ‘’nước mắm pha,’’ có đường, chanh, ớt, tỏi pha nước, không mặn, nên khi ăn ốc, ăn bánh khọt, người ta ‘’húp’’ cả nước mắm. Nước mắm pha để ăn các loại bánh làm từ bột của xứ Huế quả là muôn vàn rắc rối, không thể dùng một cách nhầm lẫn được. Do vậy nước mắm để ăn bánh bột lọc khác với nước mắm ăn bánh ướt tôm chấy, nước mắm ăn bánh bèo không dùng để ăn với bánh nậm đâu na !.Nước mắm không phải là món nước chấm, mà là một món ăn chính. ‘’Ngày mưa bão, trên mâm thường trứng luộc.’’ (dầm trong một chén nước mắm, nhà nghèo thì một phần trứng mà có đến ba phần nước mắm) hay như một câu nói bình dân xứ Huế: ‘’Nói cho lắm cũng nước mắm-dưa cải, nói cho phải cũng dưa cải-nước mắm!’’ Đó là món ăn nghèo khổ nhất! Không cao lương mỹ vị, thì bữa cơm với chén nước mắm cũng xong! Thời Pháp thuộc, người ta dùng ‘’tỉn’’ để chứa nước mắm chứ chưa có chai để đựng nước mắm phổ biến như bây giờ đâu !.Với tôi, từ thuở nhỏ đến lúc bạc đầu, bữa cơm nào cũng phải có chén nước mắm ớt nguyên chất. Đến dùng cơm nhà bà con hay bạn thân, thì cứ nói thẳng: ‘’Đừng quên chén nước mắm ớt của tôi nghen !’’Tôi có một người bạn người Huế đi du học bên Tây rất sớm, lại lấy vợ đầm, suốt đời phải bỏ lại ‘’nước mắm’’ sau lưng. Thời gian sau này khi đi du lịch một mình sang Mỹ, anh lại có cơ hội ‘’tắm lại trong dòng sông cũ,’’ được chan nước mắm thả dàn, tâm sự là nhớ mẹ khôn nguôi ! Bây giờ thấy những bà nội trợ Việt Nam ở Mỹ đi chợ, chất đầy những chai nước mắm lên xe đẩy, mới thấy nước mắm gắn bó với con người Việt Nam ra sao rồi !Sau năm 1975, khi miền Bắc ‘’mới được giải phóng,’’ dân chúng chưa có được chai nước mắm mà ăn. Người ta lừa vị giác và thị giác của con người bằng loại nước mắm Xã Hội Chủ Nghĩa làm bằng nước muối và lá chuối khô. ‘’Nhà sản xuất’’ nấu nước muối lên, bỏ vào nồi một hai ngọn lá chuối khô, loại nước này ngả màu nâu rất đẹp không khác gì màu nước mắm, đậm nhạt tùy thời gian nấu lá chuối khô trong nồi. Màu thì giống nước mắm thật, còn mùi thì phải tưởng tượng ra mới ra !!!!Ví như hôm nay, bạn sửa soạn ra đường, nhưng chẳng may vấy phải vài giọt nước mắm trên áo, thì phải vội vàng vứt cái áo ngay, vì cái mùi ‘’hôi’’ của nó, nhưng sao chúng ta lại mê nước mắm, đến đỗi bữa cơm không có nước mắm thì thành bữa cơm vô vị, và nói đến người Việt Nam thì phải nhắc đến nước mắm. Tôi không chịu nổi mùi Fromage Camembert của xứ Normandie ra sao, thì Tây cũng sợ mùi nước mắm Phú Quốc đến như thế! Mùi vị của mỗi nơi là văn hóa, nên cũng đừng bắt người ngoại quốc phải thích văn hóa của mình.Đứng ở xa thì OK, nhưng đến gần thì không mê nổi.Người Hoa, Triều Tiên, Philippines, Nhật, Khmer, Indonesia, Malaysia, Lào...có mắm mà không có nước mắm như Việt Nam và Thái Lan, nhưng các bạn đi Thái Lan rồi, hay ăn nhà hàng Thái ở Mỹ, trong bữa cơm có thấy chén nước mắm đâu! Vậy thì cứ xem nước mắm như là món ‘’quốc hồn quốc túy’’ của xứ mình, chứ không phải là phở hay chả giò như nhiều người nói, bằng chứng là người Mỹ ăn phở được, nhưng ăn nước mắm thì không, trừ những anh chàng phương Tây số nặng nợ, lẽo đẽo theo cô gái Việt Nam, chỉ vì...mùi nước mắm!Việt Nam có bờ biển dài hơn 3.400 km, nếu tính gồm các đảo, đầm phá và các cửa sông chịu tác động mạnh của thủy triều thì số chiều dài bờ biển đến 11.409 km. Với địa hình giáp ‘’biển bạc’’ như thế, cá ăn không hết nên nẩy sinh ra nghề làm nước mắm, mà không giống một quốc gia nào trên thế giới. Monaco chỉ có 4 km tiếp giáp với biển không có nước mắm đã đành, sao Canada có bờ biển dài 202.080 km cũng chỉ có Maggi ???.Không có sách sử nào nói về lịch sử, cội nguồn của nghề làm nước mắm cả, chỉ biết đây là một nghề cha truyền con nối, truyền thống gia đình, thì nói một cách hàm hồ, chỗ nào có người Việt sinh sống gần biển là chỗ đó có làm nước mắm. Nói một cách khác, vào nhà người Việt, thịt cá chưa biết ở đâu nhưng phải có chai nước mắm trong nhà bếp.Tại Việt Nam, các vùng miền duyên hải đều làm nước mắm. Thì cứ đi một dọc từ Bắc chí Nam, từ Cát Hải, Hải Phòng, cho đến miền Trung là Nam Ô, Vạn Giã, Phan Thiết, vào cực Nam là Cà Mau, Phú Quốc tất biết !.Nước mắm có thể làm từ con cá nục, nhưng ngon là nước mắm làm từ con cá cơm. Nước mắm ngon là loại nước mắm nhĩ, tức lá nước mắm tinh chất nhỏ những giọt đầu tiên. Trước năm 1975, người ta còn được ăn nước mắm ‘’óc trâu’’ lợn cợn những chất béo của cá. Những loại nước mắm ăn vào nghe nhức nhối cả chân răng. Người ta còn nói, nước mắm ngon, bỏ hạt cơm vào thì hạt cơm nổi lên mặt !.Thời đó con người còn trong sạch, ngay thẳng, chưa được dạy điều xảo trá, điêu ngoa, Tiến sĩ dỏm ... nên dân còn được ăn miếng ngon, giọt nước mắm không hề có chút hóa chất, con gà con vịt, miếng thịt, ngọn rau còn tinh chất, không hạnh phúc sao ?Bây giờ nghe tin cá chết, dân Việt Nam ùn ùn đi mua nước mắm, vậy nước mắm chính là mùi vị quê hương Việt Nam không thể thiếu được !.Bài thơ ‘’Quê Hương’’ của Đỗ Trung Quân mặc dầu có nói đến cầu tre, cánh diều... nhưng vẫn còn chung chung, chỉ có hình ảnh mà chưa có mùi vị.Theo tôi, nếu nói đến quê hương Việt Nam thì phải nói thêm:‘’Quê hương là mùi nước mắmĐi xa ai cũng nhớ nhiều!’’
Hết nước mém !
--
Phan Cao Tri
